Fundacja Ku Przeszłości - Wojsławice

Wojsławice to miasteczko rolnicze leżące w południowej części powiatu Chełmskiego na przecięciu dróg Chełm – Grabowiec oraz Krasnystaw – Hrubieszów. Najstarsze ślady pobytu ludzi w tej okolicy pochodzą z paleolitu. W okolicy natrafiano na neolityczne siekierki krzemienne. Podczas wykopalisk archeologicznych na wojsławickim Rynku odkryto cmentarzysko ciałopalne kultury łużyckiej (epoka żelaza).

Od średniowiecza możemy mówić o ciągłości osadniczej. W pobliskim Nowym Majdanie i Sielcu znajdowały się grody refugialne stanowiące zachodnią rubież obronną Grodów Czerwieńskich. Pierwsze wzmianki o Wojsławicach pochodzą z lat 1399, 1408 i 1434.

Miasteczko leżące na przecięciu szlaków handlowych stanowiło ważny w regionie ośrodek handlu i rzemiosła. Niestety kolejnych stuleciach osadę regularnie pustoszyły epidemie, pożary, oraz najazdy obcych wojsk. Mimo wzniesienia na wzgórzu warownego zamku miasteczko spalili Tatarzy, dwieście lat później – Szwedzi.

Pod koniec XVIII wieku doszło do prowokacji ze strony frankistów. Upozorowali mord rytualny o który oskarżyli miejscowych ortodoksyjnych Żydów. Sprawę ostatecznie wyjaśniono dopiero pod koniec kolejnego stulecia.

Po pierwszym rozbiorze Wojsławice przypadły Austrii. Słup graniczny znajdował się na wzgórzu koło Rozięcina. Wojny napoleońskie ominęły nas szczęśliwie. W XIX wieku w osadzie rozwijał się drobny przemysł, działała gorzelnia, fabryka sukna i wytwórnia narzędzi rolniczych. Wojsławice były siedzibą hrabiowskiego rodu Poletyłów a ich pałac gościł m.in. malarza Wacława Czachórskiego, pisarzy: Henryka Sienkiewicza, Bolesława Prusa i Marię Dąbrowską. Domniemuje się że latem 1830 roku zawitał do nas Fryderyk Chopin.

Podczas powstania listopadowego osada była świadkiem przemarszów wojsk powstańczych oraz bitwy Pułku Jazdy Wołyńskiej. W czasie powstania styczniowego w okolicy stoczono kilka potyczek z których najtragiczniejsza rozegrała się w 1864r. na polach wsi Wygnańce.

W lipcu 1915 roku osada na dwa tygodnie znalazła się na linii frontu co doprowadziło do katastrofalnych zniszczeń. Pamiątką tych tragicznych dni jest cmentarz wojenny w lesie koło przysiółka Zarowie. Kolejne lata były okresem oczekiwania na odzyskanie niepodległości i pracy nad budzeniem świadomości narodowej. Odbył się szereg uroczystości patriotycznych. Szczególnie uroczyście obchodzono rocznicę konstytucji 3 Maja. Odsłonięto pomnik Tadeusza Kościuszki. Już 25 października 1918 roku oddział POW złożony z mieszkańców Wojsławic i Rozięcina rozbroił żołnierzy austriackich a następnie Węgrów – tym samym kończąc długą noc zaborów…

W sierpniu 1920 roku wojna szczęśliwie nas ominęła, choć w okolicach Turowca i Putnowic pojawiły się bolszewickie taczanki, a stacjonujący w Wojsławicach żołnierze odparli ataki niedobitków konarmii Budionnego.

W okresie międzywojennym Wojsławice zostały stopniowo odbudowane. W miasteczku dominującą liczebnie grupą etniczną stali się Żydzi. W obrębie ryku funkcjonowało około setki sklepików i warsztatów rzemieślniczych. Kolejka wąskotorowa zapewniała połączenie z Hrubieszowem. Podupadł natomiast przemysł – fabryka Poletyłów zniszczona w czasie wojny nie została już odbudowana. Mieszkańcy osady działali w Związku Strzeleckim, „Krakusach”, „Wici” i Akcji Katolickiej. Wystawiano przedstawienia amatorskie. Funkcjonowała drużyny harcerskie do których należeli Polacy i Ukraińcy oraz drużyna Hacomer Hacair – skatingu żydowskiego.

We wrześniu 1939 roku Wojsławice zajęła Armia Czerwona, a w październiku po korekcie linii demarkacyjnej teren ten przejęli Niemcy. W czasie okupacji w gminie powstały struktury

konspiracyjne. Pierwsze – zakładane przez kierownika szkoły Mikołaja Tałandę zostały rozbite przez okupanta, a ich uczestnicy trafili do obozów koncentracyjnych. Kolejną sieć stworzyły znacznie lepiej zakamuflowane komórki AK i BCh. Na terenie gminy istniała także komórka AL.

Siłę lokalnej konspiracji najlepiej pokazała bitwa stoczona w kwietniu 1944 roku. Połączone siły partyzanckie wsparte przez oddział partyzantów sowieckich stawiły twardy opór ekspedycji hitlerowskiej liczącej ok 1200-1500 ludzi i nie dopuściły do pacyfikacji osady.

Wojna przyniosła ogromne zmiany struktury etnicznej - w czasie okupacji niemcy wysiedlili i niemal całkowicie wymordowali ludność żydowską. Po wojnie władze komunistyczne wysiedliły w głąb ZSRR niemal wszystkich mieszkańców prawosławnych i unitów zaliczając ich, czasem bezpodstawnie, do ludności ukraińskiej. W okresie powojennym w naszych stronach walczyli partyzanci podziemia niepodległościowego należący do WiN i NSZ.

Pierwsze lata po wojnie upływały niespokojnie, a władza dręczyła ludzi obowiązkowymi dostawami oraz wcielając młodzież do hufców Służby Polsce. Sytuacja poprawiała się stopniowo. Miasteczko zelektryfikowano, rozbudowano sieć wodociągową. Funkcjonały sklepy spółdzielcze, kółko rolnicze, a w domu kultury uruchomiono kino.

Obecny wygląd centrum Wojsławic to efekt prac podjętych w ostatnim ćwierćwieczu. Budynki pożydowskie zostały stopniowo rozebrane i częściowo zastąpione nową zabudową. Wyremontowano cerkiew, kościół i synagogę. Uporządkowano teren nad stawem oraz plac targowy.

Obok gminnego centrum kultury pojawiły się „Dom trzech kultur” na Majdanie Ostrowskim i „Dom rzemiosł” w Rozięcinie. W samych Wojsławicach funkcjonuje także Izba Tradycji – w wyremontowanej synagodze. Co roku odbywa się Festiwal Trzech Kultur oraz Dni Jakuba Wędrowycza.